咱人ê視界：Hō͘少年朋友ê人生筆記

台文醫師作家陳雷，回顧人生80 ê kāu kap甘
寫hō͘一代koh一代勇敢ê台灣少年人

長年tòa加拿大ê台語文運動者、醫師作家陳雷，筆路媠氣活跳，創作文類多元豐富，以至高ê評價khiā tī台語文學、台灣文學史ê重要地位。這本《咱人ê視界》散文集，是伊beh透由束結、趣味ê短文，hō͘學生、少年朋友、台文初學者有通親近台語、學習台語，進一步思考台灣文化kap未來ê讀本，也是伊思念土地、人生回顧、思想精華ê文字素描。

本冊分做5輯，「美麗鄉土」收入祖國台灣、家鄉台南ê風土景緻kap歷史記持，牽挽對土地認同ê關心kap思考；「小小故事」記錄一寡聽來ê、心適ê趣味古；「咱ê話語」是作者對台灣話、台語文、台灣文化傳承發展ê論述kap建議；「趣味科學」收入幾篇科學性、智識性ê短文，用台語論萬項代；「哲學人生」有作者對年歲性命ê體會，對社會價值、道德價值、政治價值ê探討，對人、大自然、大宇宙ê理解，鼓勵咱追求、擴大家己外在ê視界，起造心內ê心界。

陳雷 Tân Lûi

本名吳景裕。
1939年出世，台大醫學院畢業，1965年tī美國做實習醫師，了後去加拿大完成多倫多大學免疫學博士學位。
1974年起，tī加拿大做開業醫生，2023年退休。

自1987年開始用台語寫作，積極參與早期海內外台灣語文運動到今，作品有詩、戲劇、評論kap百外篇ê小說。

1988年出版ê《百家春》是台灣頭一部關係二二八的小說集，主要ê作品包括《陳雷台語文學選》、《永遠ê故鄉》、劇本《陳雷台灣話戲劇選集》；短篇小說集《阿春無罪》、《無情城市》、《歸仁阿媽》、《紅牡丹》、《寶石婚》；中篇小說《白色ê甘蔗園》；長篇小說《鄉史補記》等等。

Ōe-thâu　話頭

Tân Lûi　陳雷

Keng-kòe 80 tang ê nî-hòe, seⁿ-oa̍h ê chu-bī lú lâi lú kāu iā lú kam, chhin-chhiūⁿ chit ê jîn-seng pān-toh chhut-chhài, chán--ê lâu tī lō͘-bóe. Góa teh siūⁿ, kám it-tēng tio̍h tán 7, 80 tang, chiah ē-tàng chhut chit khoán ê hó-bī? Án-ne m̄ sī khah bô-chhái? Nā-sī góa kā chia-ê tāi-chì siá--lo̍h-lâi, siàu-liân-lâng tha̍k--tio̍h, he̍k-chiá ē tit-tio̍h chi̍t-kóa ū lō͘-iōng ê lêng-kám.

經過80冬ê年歲，生活ê滋味lú來lú kāu也lú甘，親像這个人生辦桌出菜，讚--ê留tī路尾。我teh想，敢一定tio̍h等7、80 冬，chiah ē-tàng出這款ê好味？按呢m̄是khah無彩？若是我kā chia-ê代誌寫--落-來，少年人讀--tio̍h，或者ē得tio̍h一寡有路用ê靈感。

Chia--ê sī chi̍t-kóa kòe-khì ê keng-giām, thiaⁿ--lâi ê kò͘-sū, si̍t-iōng ê koan-chhat, thiat-ha̍k ê su-khó… té-té ê ōe-sian, sió-sió ê kò͘-sū, kán-tan ê pò-kò... siūⁿ-tio̍h siáⁿ siá siáⁿ, ū ōe bóng kóng, tàu-chò chi̍t tiuⁿ hoe-hoe ê tô͘. Hn̄g khòaⁿ kīn khòaⁿ, chú-iàu sī iōng Tâi-oân-lâng ê gán-kong sì-kè khòaⁿ.

Chia--ê是一寡過去ê經驗，聽--來ê故事，實用ê觀察，哲學ê思考……té-té ê 話仙，小小ê故事，簡單ê報告……想tio̍h啥寫啥，有話bóng講，鬥做一張花花ê圖。Hn̄g看近看，主要是用台灣人ê眼光四界看。

Bo̍k-lo̍k

1．Bí-lē hiong-thó͘
Káu-hūn
Siù-ko͘-loân soaⁿ
Kò͘-hiong Tâi-lâm
Lán hia Chhài-liâu-khe
Tâi-oân cheng-sîn
Chhiò-koa ê ūn-hô
Bí-lē Jamaica
Tâi-oân a-bú
Séng-li̍p Tâi-lâm Tē-it Tiong-ha̍k
Hông-hun ê kò͘-hiong
Tâi-oân lō͘
Tâi-oân ê tōa lé
Siá hō͘ chèng-tī-ka kap soán-bîn ê tāi-chì
Tâi-oân ê goân-sian chū-bîn
Tiong-io̍h ê hûi-hiám-sèng
Tâi-oân ê chiù-hû-á
Hông-hun bí-bāng
Koan-û Tâi-oân jīn-tông ê chi̍t hāng sin khó-lū
Chi̍t tāi kòe-liáu koh chi̍t tāi
Tâi-oân cheng-sîn: Tâi-oân sin kok-ka ūn-tōng ê bông-tiám
Ùi pi-chêng kì-tî kàu Tâi-oân cheng-sîn
Tâi-oân bûn-hòa m̄ sī Tiong-kok bûn-hòa
Kha-ná-tah ê tang-thiⁿ
Tâi-oân siōng súi ê chiáu
Ô͘-téng ê sù-kùi

2．Sió-sió kò͘-sū
Siòng-phìⁿ
Goán Tâi-pak a-má
Lōa Phôe
A-thiam peh
Chha chi̍t-sut-á ê kò͘-sū
Góa ê bó͘ A-tiⁿ
Leng-gâm tē-sì kî
Chha̍t lāu-pē

3．Lán ê ōe-gú
Ū-hīⁿ bô-chhùi
Nancy iû Tâi-oân
Chòe-āu ê Ayapaneco lâng
Tâi-oân-ōe kap Tâi-oân-jī
Siá Tâi-gú bûn-ha̍k ê chu-bī
Ayapa ōe sí ê sî
Kóng Tâi-gú chin khú (cool)
Tha̍k Ông Io̍k-tek Lô-má-jī Jī-sek ê liân-sióng
Saⁿ-cha̍p tang chi̍t-ba̍k-nih
Ūi-siáⁿ-mi̍h beh iōng Tâi-gú thó-lūn Tâi-oân bûn-hòa?
Sè-kài Tâi-oân Bûn-hòa Lūn-tôaⁿ sī siáⁿ-mi̍h? Ūi siáⁿ-mi̍h?

4．Chhù-bī kho-ha̍k
Tē-kiû ê tiâu-kiāⁿ
Ji̍t-siông kho-ha̍k
Bu̍t-lí ê sè-kài
Kho-ha̍k ê kî-kéng
Koan-kiān bu̍t-chióng
Kî-khá ê Axolotl
Ūn-tōng kò͘ sin-miā

5．Tiat-ha̍k jîn-seng
Nî-hòe jîn-seng
Bîn-chú kap to̍k-chhâi
Tō-tek kap sim-lêng ê kè-ta̍t
Káu kap lâng
Lán lâng ê sī-kài
Sàn-hiong ê chu-bī
Hó-gia̍h ê bê-su
Khai-gia̍p ê chu-bī

――――――――――

目錄

一、美麗鄉土
九份
秀姑戀山
故鄉台南
咱hia菜寮溪
台灣精神
唱歌ê運河
美麗êjamaica
台灣阿母
省立台南第一中學
黃昏ê故鄉
台灣路
台灣ê大禮
寫hō͘政治家kap選民ê代誌
台灣ê原先住民
中醫ê危險性
台灣ê chiù符
黃昏美夢
關於台灣認同ê一項要點
一代過了koh一代
台灣精神──台灣新國家運動 ê盲點
Ùi悲情記持kàu台灣精神
台灣文化m̄是中國文化
Kha-ná-tahê冬天
台灣上súi ê鳥
湖頂e 四季

二、小小故事
相片
阮台北阿媽
賴皮
阿添伯
差一sut-á ê故事
我ê某阿tiⁿ
奶癌第四期
賊老pē

三、咱ê話語
有hīⁿ無嘴
Nancy遊台灣
最後ê Ayapaneco人
台灣話kap台灣字
台語文學ê滋味
Ayapa話死ê時
講台語真khú
讀王育德羅馬字二式聯想
30年一目nih
為啥物beh用台語討論台灣文化
世界台灣文化論壇是啥物？為啥物？

四、趣味科學
地球ê條件
日常科學
物理ê世界
科學ê奇境
關鍵物種
奇巧ê Axolotl
運動顧身命

五、哲學人生
年歲人生
民主kap獨裁
道德kap心靈ê價值
狗kap人
咱人ê視界
散鄉ê滋味
好額ê迷思
開業ê滋味

Káu-hūn
九份

Í-chêng ài khiā koân, ùi Káu-hūn khòaⁿ Ke-lâng-káng ê hái-hōaⁿ, hn̄g-hn̄g pòaⁿ ê îⁿ, khoah-khoah ná pùn-ki chhùi. Hó-thiⁿ hông-hun ê sî, hái-káng gōa-kháu ê Ke-lâng-sū, hoán-siā-tio̍h nńg-chiáⁿ ê sai-chiò-ji̍t, kài sêng chi̍t tè piàn mô͘-su̍t ê tōa kiàⁿ, káng--nih ê chúi tō hiông-hiông hoán-âng ná bó͘-tan. Chit-má hán-tit khiā koân khòaⁿ, in-ūi ek tī góa sim lāi-té, Ke-lâng-káng ê chúi-sek éng-oán sin-sian ná âng bó͘-tan. Te̍k-pia̍t sī Peh-tó͘ bē peng ê lāu a-pô, hit chi̍t ji̍t chhin-chhùi kā góa kóng--kòe, i siàu-liân ê sî tòa tī Káu-hūn, káng--nih ê chúi-sek bē thè, mā sī âng-kì-kì ná bó͘-tan.

以前愛khiā kôan，ùi九份看基隆港ê海岸，hn̄g-hn̄g半个圓，闊闊若畚箕嘴。好天黃昏ê時，海港外口ê基隆嶼，反射著nńg-chiáⁿ ê西照日，kài成一tè變魔術ê大鏡，港--裡ê水tō雄雄反紅若牡丹。Chit-má罕得khiā kôan看，因為溢tī我心內底，基隆港ê水色永遠新鮮若紅牡丹。特別是八堵賣冰ê老阿婆，hit一日親嘴kā我講--過，伊少年ê時tòa tī九份，港--裡ê水色bē退，mā是紅kì-kì若牡丹。

Káu-hūn ê sió-lō͘ gia̍p tī pòaⁿ-soaⁿ, oan-oan-khiau-khiau, koân-koân-kē-kē, put-sî lâng-kheh chin chē, chin lāu-jia̍t. Góa siōng ài Káu-hūn ê han-chû-thn̂g, tiⁿ hún-îⁿ..., m̄-kú i siōng súi sī tī pòaⁿ-soaⁿ ê kong-kéng. In-ūi chhin-chhiūⁿ Peh-tó͘ bē peng ê a-pô kóng--ê, kiàn-nā saⁿ--goe̍h hong thêng ê e-po͘, óa hông-hun sai-chiò-ji̍t ê sî, hn̄g-hn̄g Ke-lâng-káng ê chúi-sek bô-tiuⁿ-bô-tî pìⁿ-chò âng-kì-kì ná bó͘-tan. Si̍t-chāi Káu-hūn ê kéng-tì chhin-chhiūⁿ súi cha-bó͘-gín-á ê ba̍k-chiu.

九份ê小路gia̍p tī半山，彎彎khiau-khiau，koân-koân-kē-kē，不時人客真chē、真鬧熱。我上愛九份ê番薯糖、tiⁿ粉圓……，m̄-kú伊上súi是tī半山ê光景。因為親像八堵賣冰ê阿婆講--ê，見若三--月風停ê下晡，óa黃昏西照日ê時，hn̄g-hn̄g基隆港ê水色無張無持變做紅kì-kì若牡丹。實在九份ê景緻親像súi查某gín-á ê目睭。


Siù-ko͘-loân soaⁿ
秀姑戀山

Sè-kài múi chi̍t ê bîn-cho̍k lóng ū i khai-chhòng ê sîn-ōe. Lán Tâi-oân koân-soaⁿ chin chē, ū-ê ióng-chōng, ū-ê iu-bí, só͘-í koan-û soaⁿ ê kò͘-sū mā sī bē-chió--lah.

世界每一个民族攏有伊開創ê神話。咱台灣koân山真chē，有ê勇壯，有ê優美，所以關於山ê故事mā是bē少--lah。

Tī Tâi-tang Tang-hái-hōaⁿ ū nn̄g ki soaⁿ. Pak-pêng sī ióng-chōng ê Kî-lâi soaⁿ, i lâm-pêng bô gōa hn̄g tō sī bí-lē iù-siù ê Siù-ko͘-loân-soaⁿ.

Tī台東東海岸有二枝山。北pêng是勇壯ê奇萊山，伊南pêng無外hn̄g tō是美麗幼秀ê秀姑戀山。

Kó͘-chá kó͘-chá, Tâi-oân tang-pō͘ óa hái chi̍t ki koân-soaⁿ, pí chit-má ê Gio̍k-san koh-khah koân. Soaⁿ-lāi ū bān-nî koân-kiā ê chio̍h-piah kap chúi-chhiâng, chhian-nî ê tōa chhiū, ngó͘-chhái ê hoe-lúi, chhian-chhian bān-bān ê chiáu kap lo̍k. Múi-ji̍t ji̍t-thâu ùi tang-pêng chhut--lâi, chiò-tio̍h soaⁿ-chiam. Hó-thiⁿ ê ji̍t, kng-iàⁿ-iàⁿ bē-su iân-tâu ê siàu-liân-ke tì kim bō. Tà-hûn ê ji̍t, hûn-si tîⁿ tī soaⁿ-téng, bē-su cha-bó͘-gín-á tn̂g-tn̂g ê kim thâu-chang. Che soaⁿ kiau-ngō͘, kā thiⁿ-téng ê sîn kóng: “Góa sī siōng ióng siōng súi ê soaⁿ. Ta̍k-ji̍t ji̍t-thâu chhut--lâi, tē-it ê tō sī lâi pài--góa.” Chiām-chiām i lú lâi lú sáng-sè pân-tōaⁿ, soaⁿ-lāi ê chio̍h, chúi, hoe kap lo̍k iā bô chiàu-kò͘.

古早古早，台灣東部óa海一枝koân山，比chit-má ê玉山koh-khah koân。山內有萬年koân-kiā ê石壁kap水chhiâng，千年ê大樹、五彩ê花蕊、千千萬萬ê鳥kap鹿。每日日頭ùi東pêng出--來，照tio̍h山尖。好天ê日，光iàⁿ-iàⁿ bē輸緣投ê少年家tì金帽。Tà雲ê日，雲絲tîⁿ tī山頂，bē輸查某gín-á tn̂g-tn̂g ê金頭鬃。Che山驕傲，kā天頂ê神講：「我是上勇上súi ê山。Ta̍k日日頭出--來，第一个tō是來拜--我。」漸漸伊lú來lú sáng勢pân-tōaⁿ，山內ê石、水、花kap鹿也無照顧。

Sîn bô hoaⁿ-hí, kúi-lōa pái tân-lûi-kong, thàu hong-thai kā i kéng-kò, i iā m̄ thiaⁿ. Chòe-āu sîn siū-khì tōa tē-tāng, kā chit ki soaⁿ iô pit--khui, hun-chò lâm-pak nn̄g ki. Kòe--lâi kiàn chi̍t pái tē-tāng, chit nn̄g ki soaⁿ tō koh-khah hun-khui--khì, lú lī lú hn̄g. Án-ne keng-kòe kúi-loā bān tang, chiām-chiām nn̄g ki soaⁿ sio-khòaⁿ bē tio̍h. Tan-tan hong thàu ê ji̍t, pak-pêng ê soaⁿ thiaⁿ-tio̍h lâm-pêng ê soaⁿ háu, iā tòe i lo̍h-hō͘ lâu ba̍k-sái. Chit-sî chiah hiō-hóe, kā sîn chhē-m̄-sī, khai-sí chiàu-kò͘ soaⁿ ê chio̍h kap chúi, chiáu kap hoe, chhiū kap lo̍k. Āu--lâi sîn sià-bián, chit nn̄g ki soaⁿ tō thêng tī tang-pō͘ chit-má ê só͘-chāi, bô koh sóa hn̄g--khì. Chit-má pak-pêng ê soaⁿ kiò-chò Kî-lâi-soaⁿ. Hó-thiⁿ ê ji̍t, kng-iàⁿ-iàⁿ, bē-su siàu-liân-ke tì kim-bō. Lâm-pêng--ê kiò-chò Siù-ko͘-loân-soaⁿ. Tà-hûn ê sî, hûn-si tîⁿ tī soaⁿ-téng, bē-su cha-bó͘-gín-á tn̂g-tn̂g ê kim thâu-chang. Hong thàu ê ji̍t, Pi-lâm ê lâng ū-sî ē thiaⁿ-tio̍h soaⁿ teh chhiò-koa. Lâng kóng tō sī án-ne, Pi-lâm-lâng chin gâu chhiò-koa.

神無歡喜，幾lōa擺tân雷公、透風颱kā伊警告，伊也m̄聽。最後神受氣大地動，kā這枝山搖pit--開，分做南北兩枝。過--來見一擺地動，這兩枝山tō koh-khah分開--去，lú離lú hn̄g。按呢經過幾lōa萬冬，漸漸二枝山相看bē tio̍h。單單風透ê日，北pêng ê山聽tio̍h南pêng ê山háu，也tòe伊落雨流目屎。這時chiah後悔，kā神chhē m̄是，開始照顧山ê石kap水、鳥kap花、樹kap鹿。後--來神赦免，這二枝山tō停tī東部chit-má ê所在，無koh sóa hn̄g--去。Chit-má北pêng ê山叫做奇萊山。好天ê日，光iàⁿ-iàⁿ，bē輸少年家tì金帽。南pêng--ê叫做秀姑戀山。Tà雲ê時，雲絲tîⁿ tī山頂，bē輸查某gín-á tn̂g-tn̂g ê金頭鬃。風透ê日，卑南ê人有時ē聽tio̍h山teh唱歌。人講tō是按呢，卑南人真gâu唱歌。


Kò͘-hiong Tâi-lâm
故鄉台南


Góa sè-hàn tī Tâi-lâm tha̍k Sêng-kong Kok-hāu, lī goán tau kiâⁿ pòaⁿ tiám-cheng tō ē kàu. Ha̍k-hāu ū chi̍t ê bē sió ê ūn-tōng-tiâⁿ. Tiâⁿ-bóe chhut--khì sio-chiap tō sī chi̍t chōa koân-koân ê chng-á-piah. Sì-sì-kak-kak ûi chò chi̍t ê siâⁿ-pó. Ū ê só͘-chāi khih-kak pháiⁿ--khì--ah, m̄-kú khòaⁿ--khí-lâi chin ióng. Siâⁿ-téng chi̍t keng koân-koân ê lâu-á-chhù, mā sī sì-sì-kak-kak, choân-pō͘ thô͘-âng-sek ê piah. Chhù-téng-bóe sì ê khiàu--khí-lih ê kak, bē-su chi̍t keng biō. Góa ta̍k-ji̍t ùi hia kòe, m̄ chai i sī biō, ia̍h-sī siâⁿ-pó, ia̍h-sī kó͘-chá hó-gia̍h-lâng ê chhù, kan-na chai-iáⁿ i kiò-chò Chhiah-khàm-lâu.

我細漢tī台南讀成功國校，離阮tau行半點鐘tō ē到。學校有一个bē小ê運動埕。埕尾出--去相接tō是一chōa koân-koân ê磚á壁。四四角角圍做一个城堡。有ê所在khih角pháiⁿ--去--ah，m̄-kú看--起-來真勇。城頂一間koân-koân ê樓á厝，mā是四四角角，全部土紅色ê壁。厝頂尾四个khiàu--起-lih ê角，bē輸一間廟。我ta̍k日ùi hia過，m̄知伊是廟，ia̍h是城堡，ia̍h是古早好額人ê厝，kan-na知影伊叫做赤崁樓。

It-ti̍t kàu tōa-hàn tāi-ha̍k pit-gia̍p chhut-kok liáu-āu, chiah ū ki-hōe liáu-kái chit ê Chhiah-khàm-lâu ê le̍k-sú. Goân-lâi sī 17 sè-kí tiong Hô-lan-lâng lâi Tâi-oân-káng (chit-má Tâi-kang só͘-chāi), kā chāi-tē pêⁿ-po͘-cho̍k Chhiah-khàm-siā (Hô-lan-miâ Chaccam-siā) bé chit tè tē, tī hia kiàn-li̍p chhī-ke, siong-hâng, kap chèng-chhân chióng-chióng, kiò-chò Provincia (hêng-chèng-khu ‘séng’). 1652 nî, Koeh Hoâi-it Sū-kiāⁿ liáu-āu, Hô-lan-lâng tī hia khí chi̍t ê siâⁿ-pó pó-hō͘, tō sī Chhiah-khàm-lâu (ng-mn̂g-lâu) ê chêng-sin. Ùi chia Hô-lan-lâng hoat-tián Tâi-lâm chhī-ke, khòng-chè Tâi-lâm.

一直到大漢大學畢業出國了後，chiah有機會了解這个赤崁樓ê歷史。原來是17世紀中荷蘭人來台員港（chit-má台江所在），kā在地平埔族赤崁社（荷蘭名Chaccam社）買chit tè地，tī hia建立市街、商行，kap種田種種，叫做Provincia（行政區「省」）。1652年，郭懷一事件了後，荷蘭人tī hia 起一个城堡保護，tō是赤崁樓（紅毛樓）ê前身。Ùi chia荷蘭人發展台南市街，控制台南。

1721 nî, Chu It-kùi sū-kiāⁿ sî, siâⁿ-pó siū-tio̍h phò-hāi. Í-āu keng-kòe kúi-lōa pái tē-tāng, lâu-á pang--khì. Keng-kòe pah gōa tang hong-hùi, kàu 1884 nî Chheng-Hoat Chiàn-cheng, Chheng-tiâu Tâi-oân ti-koān kā Âng-mn̂g-lâu thiah-tiāu. Chiàn-āu tī hit ê só͘-chai khí “Hông-hô͘ Su-īⁿ” kiam Bûn-chhiong-koh, Hái-sîn-biō, Ngó͘-chú-sû kap Tāi-sū-tiān. Hit ê Hái-sîn-biō tō sī chit-má Chhiah-khàm-lâu ê kiàn-tio̍k.

1721年，朱一貴事件時，城堡受tio̍h破壞。以後經過幾lōa擺地動，樓á崩--去。經過百外冬荒廢，到1884年清法戰爭，清朝台灣知縣kā紅毛樓拆掉。戰後tī hit个所在起「蓬壺書院」兼文昌閣、海神廟、五子祠kap大士殿。Hit个海神廟tō是chit-má赤崁樓ê建築。

Goân-lâi chit ê siâⁿ-pó í-keng ū 367 tang ê le̍k-sú! I sī Tâi-oân chho͘-chho͘ kap gōa-lâi-lâng chiap-chhiok siōng tiōng-iàu ê tē-tiám kap kiàn-tio̍k. Góa sè-hàn ta̍k-ji̍t ùi hia kòe, ū khòaⁿ ná bô khòaⁿ, lóng m̄ chai-iáⁿ. Si̍t-chāi sī ū pó m̄ chai sioh. Hi-bāng chit-má Sêng-kong Kok-sió ê ha̍k-seng, in ê lāu-su lóng ū kā in kà, kàu-kho-su lāi-té lóng ū kài-siāu, in ha̍k-hāu ūn-tōng-tiâⁿ āu-bīn hit keng kū-kū, ū chin-chiàⁿ te̍k-pia̍t le̍k-sú ê Chhiah-khàm-lâu.

原來這个城堡已經有367冬ê歷史！伊是台灣初初kap外來人接觸上重要ê地點kap建築。我細漢ta̍k日ùi hia過，有看若無看，攏m̄知影。實在是有寶m̄知惜。希望chit-má成功國小ê學生，in ê老師攏有kā in教，教科書內底攏有介紹，in學校運動埕後面hit間舊舊、有真正特別歷史ê赤崁樓。